Odpowiedzialność karna w spółkach kapitałowych

Członkowie zarządu zarówno w spółce akcyjnej, jak i w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością ponoszą nie tylko odpowiedzialność cywilnoprawną, ale także karną. Tę ostatnią regulują przepisy Kodeksu spółek handlowych (art. 585 - 595 k.s.h.), Kodeksu karnego oraz Kodeksu karnego skarbowego.

Przepisy dotyczące odpowiedzialności karnej zawarte w Kodeksie spółek handlowych możemy podzielić na dwie grupy: pierwsza z nich to grupa zawierająca przepisy dotyczące czynów, które popełnić może członek zarządu lub członek zarządu bądź likwidator, druga natomiast - te, które popełnić mogą także inne osoby, np. prokurent, członek rady nadzorczej. Obie grupy określają takie działania, zaniechania  bądź nadużycia, które mogą szkodzić spółce oraz doprowadzić do szkody w jej majątku.

Do pierwszej grupy przestępstw, czyli jak to już wcześniej zostało określone - tych, które może popełnić członek zarządu lub członek zarządu bądź likwidator zaliczamy:

1. Niezgłoszenie upadłości spółki (art. 586 k.s.h.) - zgodnie z obowiązującymi przepisami zarząd ma obowiązek ogłoszenia o upadłości spółki w ciągu 14 dni od dnia, kiedy zgodnie z obowiązującymi przepisami nastąpią przesłanki warunkujące jej zgłoszenie. Nie dopełnienie tego obowiązku rodzi skutki prawne dla członka zarządu bądź likwidatora, ponieważ zgodnie z art. 586 k.s.h. za niezgłoszenie upadłości spółki grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
2. Nabycie przez spółkę własnych udziałów lub akcji albo brania ich w zastaw (art. 588 k.s.h.) - członek zarządu bądź likwidator, który dopuszcza się nabycia własnych udziałów lub akcji może działać na szkodę spółki, doprowadzając w ten sposób do zmniejszenia jej rzeczywistego majątku, czego konsekwencją może być niewypłacalność wobec wierzycieli. Kodeks spółek handlowych za takie działanie przewidział  trzy rodzaje kary: grzywną, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 6 miesięcy.
3. Wydanie przez spółkę dokumentów imiennych, na okaziciela lub dokumentów na zlecenie na udziały lub prawa do zysków w spółce (art. 589 k.s.h.) - zgodnie z treścią przywołanego przepisu, przestępstwo to może zostać popełnione tylko w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i polega ono na wydaniu przez członka zarządu bądź likwidatora imiennych papierów wartościowych, np. weksli czy czeków. Sankcją jaką przewiduje Kodeks spółek handlowych za dopuszczenie do tego przestępstwa jest kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 6 miesięcy.
4. Dopuszczenie do wydania akcji: niedostatecznie opłaconych, przed zarejestrowaniem spółki, w przypadku podwyższenia kapitału zakładowego - przed zarejestrowaniem podwyższenia (art. 592 k.s.h.) - przestępstwo to może popełnić tylko członek zarządu i zagrożone jest karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
5. Dopuszczenie do tego, że pisma i zamówienia handlowe oraz informacje określone w przepisach Kodeksu spółek handlowych nie zawierają danych wymaganych danych (art. 595 k.s.h.) - również to przestępstwo może popełnić tylko członek zarządu bądź likwidator i jest obwarowane sankcją grzywny do 5 000 zł.
6. Dopuszczenie, wbrew obowiązkowi do tego, że zarząd: nie składa sądowi rejestrowemu listy wspólników, nie prowadzi księgi udziałów lub księgi akcyjnej zgodnie z obowiązującymi przepisami, nie zwołuje zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia, odmawia wyjaśnień osobie powołanej do rewizji lub nie dopuszcza jej do pełnienia obowiązków, nie przedstawia sądowi rejestrowemu wniosku o wyznaczenie biegłych rewidentów, nie ogłasza wzmianki o złożeniu opinii przez biegłego rewidenta w sądzie rejestrowym zgodnie z obowiązującymi przepisami; dopuszczenie do sytuacji, w której spółka przez czas dłuższy niż 3 miesiące wbrew prawu lub umowie pozostaje bez rady nadzorczej w należytym składzie (art. 594 k.s.h.) - popełnienie któregokolwiek z wymienionych przestępstw zagrożone jest karą grzywny w wysokości do 20 000 zł, którą nakłada sąd rejestrowy.

Do drugiej grupy przestępstw, czyli tych, które mogą zostać popełnione nie tylko przez członka zarządu czy likwidatora, ale także przez, np. prokurenta, członka rady nadzorczej, pełnomocnika zaliczamy:

1. Działanie na szkodę™ spółki (art. 585 k.s.h.) - zgodnie z przywołanym przepisem przestępstwo to może zostać popełnione przez osobę biorącą udział w tworzeniu spółki handlowej lub będącej członkiem jej zarządu lub komisji rewizyjnej lub likwidatorem, czyli osoby zajmujące szczególną pozycję w spółce poprzez posiadanie uprawnień i obowiązków związanych z tworzeniem oraz funkcjonowaniem spółki. Przez "działanie na szkodę spółki" należałoby rozumieć każde bezprawne i zawinione działanie, które jako skutek niesie za sobą naruszenie interesu, ogólnie rozumianego dobrego mienia dla spółki. Jako przykład takiego działania można wskazać: przywłaszczenie mienia spółki lub niekorzystne zbywanie takiego mienia, podpisanie niekorzystnego dla spółki kontraktu. Kara jaką przewidział ustawodawca za dopuszczenie się takiego przestępstwa to pozbawienie wolności do lat 5 oraz grzywna (orzeczona obok pozbawienia wolności) - jest to więc najsurowsza kara jaką przewiduje k.s.h.
2. Ogłoszenia nieprawdziwych danych albo przedstawienie takich danych organom spółki, władzom państwowym lub osobie powołanej do rewizji (art. 587 k.s.h.) - dopuszczenie się tego przestępstwa zostało inaczej potraktowane jeśli sprawca dokonuje go w sposób umyślny a inaczej jeśli w nieumyślny. W pierwszym przypadku jest ono zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2, a w drugim - grzywnie, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
3. Umożliwienie bezprawnego głosowania na walnym zgromadzeniu oraz udziału w bezprawnym głosowaniu (art. 590, 591 k.s.h.) - przepisy te dotyczą: spółki akcyjnej, ponieważ zgodnie z ich treścią mają one na celu ochronę praw wynikających z akcji oraz spółek publicznych. Kara przewidziana za określone w Kodeksie spółek handlowych to grzywna, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Jak zostało wcześniej wspomniane odpowiedzialność członków zarządu określają też przepisy Kodeksu karnego. Jest to przestępstwo nazwane jako oszustwo na stanowisku kierowniczym (na gruncie k.k. członek zarządu traktowany jest jak kierownik jednostki), które określa art. 296a k.k. Zgodnie z tą regulacją osoba pełniąca wspomnianą funkcję kierowniczą w jednostce organizacyjnej wykonującej działalność gospodarczą lub pozostając z nią w stosunku pracy, umowy zlecenia lub umowy o dzieło, żąda lub przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicą, w zamian za nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku mogące wyrządzić tej jednostce szkodę majątkową albo stanowiące czyn nieuczciwej konkurencji lub niedopuszczalną czynność preferencyjną na rzecz nabywcy lub odbiorcy towaru, usługi lub świadczenia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Tej samej karze podlega, kto w wypadkach określonych powyżej udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej. Jednakże Kodeks karny przewiduje także możliwość złagodzenia kary, ograniczając ją do grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 jeśli popełniony czyn będzie 'mniejszej wagi' oraz zaostrzenia do pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat w sytuacji, gdy sprawca 'wyrządza znaczną szkodę majątkową'. Możliwość zwolnienia się od poniesienia kary przewiduje § 4 art. 296 a k.k. jeśli sprawca zawiadomi o fakcie popełnienia przestępstwa odpowiedni organ i ujawni wszystkie istotne okoliczności przestępstwa, pod warunkiem, że dokona tego zanim organ dowie się o jego popełnieniu.

Także Kodeks karny skarbowy w art. 24 określa zakres odpowiedzialności posiłkowej spółki, w sytuacji wyrządzenia przestępstwa bądź wykroczenia skarbowego przez jej zarządcę, pełnomocnika lub osobę działającą w jej imieniu. Zgodnie z przywołanym przepisem za karą grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego czyni się w całości albo w części odpowiedzialną posiłkowo osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną nie mającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, jeżeli sprawcą czynu zabronionego jest zastępca tego podmiotu prowadzący jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działający w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł albo mógł odnieść z popełnionego przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść majątkową.

Inne przestępstwa i wykroczenia skarbowe, które może popełnić członek zarządu, a uregulowane w k.k.s. to między innymi:

• nieprowadzenie lub nieprzechowywanie księgi (rachunkowej, podatkowej) we właściwym miejscu (art. 60 k.k.s.)
• nierzetelne albo wadliwe prowadzenie księgi (art. 61 k.k.s.),
• nieterminowa wpłata podatku przez płatnika (art. 77 k.k.s.),
• uchybienie w zakresie zgłoszenie identyfikacyjnego bądź aktualizacyjnego (art. 81 k.k.s.).

Warto jeszcze podkreślić, że odpowiedzialność karna w spółkach kapitałowych nie dotyczy tylko bezpośrednio członków jej zarządu bądź innych osób, ponieważ zgodnie z przywołaną na wstępie ustawę o odpowiedzialności zbiorowej za czyny zabronione pod groźbą kary także spółka jako osoba prawna może taką odpowiedzialność ponieść. Jest to możliwe w sytuacji, gdy:

• w wyniku toczącego się postępowania członek zarządu został prawomocnie skazany, warunkowo umorzono wobec niego postępowanie, poddał się dobrowolnie karze lub umorzono postępowanie z powodu okoliczności uzasadniających odstąpienie od wymierzenia kary
• spółka w wyniku jego działania spółka mogła odnieść lub odniosła korzyść (także niemajątkową).

Dopuszczenie do takiej sytuacji, czyli do braku należytego nadzoru nad wyborem członka zarządu zagrożone jest karą grzywny nakładaną na spółkę w wysokości od 1 000 zł do 20 000 zł, z zastrzeżeniem, że kwota ta nie może przekroczyć 10 % przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono przestępstwo. Zgodnie z treścią przywołanej ustawy na podmiot zbiorowy można także nałożyć inne kary, np. przepadek przedmiotów pochodzących (także w sposób półśredni) z przestępstwa lub tych, które służyły jego popełnieniu, zakaz reklamy lub promocji spółki, zakaz korzystania z dotacji czy subwencji, podanie wyroku do wiadomości publicznej.

Wprowadzenie obok odpowiedzialności cywilnoprawnej, odpowiedzialności karnej ma na celu zapewnienie prawidłowego obrotu gospodarczego oraz nie dopuszczenie do sytuacji działania na szkodę spółki przez organy zobowiązane do jej reprezentacji i dbania o prawidłowe jej funkcjonowanie. Należy jednak pamiętać, że odpowiedzialność ta nie zawsze przybiera tylko formę osobistej,  bo nie można zapominać, że także sama spółka może zostać do niej pociągnięta, co wiąże się z negatywnymi dla niej skutkami - obniżenie jej pozycji na rynku.