Ustawowy zakres prokury a odpowiedzialność prokurenta

Zgodnie z art. 109 [1] § 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.) - prokura  jest  pełnomocnictwem udzielonym przez przedsiębiorcę, który podlega obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców. Obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są… związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Jest to zatem szczególny rodzaj pełnomocnictwa dla celów obrotu gospodarczego (dlatego często udzielana jest profesjonalistom). Różnica jest taka, iż jej zakres, w porównaniu ze "zwykłym" pełnomocnictwem, jest szerszy i ustawowo określony. Cechą wyróżniajacą jest też to, że może ją… ustanowić tylko przedsiębiorca podlegający obowiązkowi wpisu do KRS (spół‚ki osobowe, kapitałowe, spółdzielnie, ale już nie jednoosobowi przedsiębiorcy - ci podlegają wpisowi do ewidencji dział‚alności gospodarczej).
Na znaczenie prokury w obrocie gospodarczym podstawowy wpł‚yw ma fakt, iż prokurent składa oświadczenia woli w imieniu reprezentowanego, a swoim zachowaniem wywołuje skutki bezpoł›rednio dla niego (teoria reprezentacji - art. 95 par. 2 k.c.). Zakaz ograniczania prokury ze skutkiem wobec osób trzecich jest przy tym przepisem o charakterze bezwzględnie obowią…zującym (ius cogens), tzn. strony nie mogą go zmienić w umowie.
W prokurze można jednak wyodrębnić dwa stosunki prawne: zewnę™trzny i wewnę™trzny. Stosunek zewnę™trzny obejmuje relacje mię™dzy prokurentem a osobami trzecimi (reprezentacja przedsiębiorcy). Stosunek wewnę™trzny oznacza relację mię™dzy prokurentem a mocodawcą. Określa w umowie sposób i zakres wykonywania prokury przez prokurenta. "Zewnętrzny" zakaz ograniczeń w zakresie reprezentacji spół‚ki nie wyłącza dopuszczalności takich ograniczeń w umowie. Rodzi się zatem pytanie: co w sytuacji, gdy mimo takiej umowy prokurent dział‚a poza zakresem umocowania? A idąc dalej - co w sytuacji, gdy prokurent dział‚a w zmowie z osobą trzecią na niekorzyść spół‚ki?

Co do samych ograniczeń w umowie - należy uznać je za skuteczne, ale tylko na linii mocodawca-prokurent. Wyobrażenia kontrahenta o podstawie działania prokurenta i zakresie jego umocowania są… w zasadzie bez znaczenia dla skutecznego zawarcia umowy mię™dzy prokurentem a osobą trzecią. Dotyczy to nawet sytuacji, gdy osoba trzecia wiedział‚a albo z  łatwością mogła się dowiedzieć‡ o takim ograniczeniu. Innymi słowy - nie ma podstaw aby taką czynność prokurenta podważyć‡ (tak: M. Pazdan [w:] Kodeks cywilny, Komentarz do art. 1-449[1], K. Pietrzykowski (red.), Warszawa 2008, s. 499). Nakazanie bowiem osobie trzeciej, aby liczyła się z treścią umowy mię™dzy mocodawcą a prokurentem, znacznie osłabiłoby jej atrakcyjność. Wyraża się ona w tym, że zakres umocowania prokurenta jest stały i wynika z ustawy. Jednak prokurent, który dział‚a wbrew przyjętym obowiązkom lub ograniczeniom z umowy, odpowiada za wyrządzoną przedsiębiorcy szkodę. Podstawą jego odpowiedzialności jest właśnie umowa określająca zakres prokury (art. 471 i nast. K.c.). Wystarczy, że przedsiębiorca wykaże szkodę wskutek działania prokurenta, oraz związek przyczynowy mię™dzy jego dział‚aniem a szkodą - art. 361 i nast. K.c.).
Wspomnieć‡ jednak należy, iż w doktrynie zwolenników ma też pogląd, że czynność prawna dokonana przez prokurenta z osobą trzecią, która zdaje sobie sprawę™, iż prokurent przekracza ograniczenia z umowy, należy bez wzglę™du na okoliczności uznać za naruszające zasady wsp󳂿ycia społ‚ecznego (zob. J. Szwaja, Kodeks handlowy, Komentarz, t. I, 1997, s. 523; M. Kasprzyk, Prokura, s. 102).
Dalej idące sankcje należy natomiast wyciągnąć ze zmowy prokurenta z osobą trzecią. W tym przypadku możliwe jest powołanie się przez przedsiębiorcę na nieważność takiej czynności. Podstawą może być‡ art. 5 k.c. (konstrukcja nadużycia prawa) lub art. 59 par. 2 k.c. (nieważność czynności prawnej sprzecznej z zasadami wsp󳂿ycia społ‚ecznego). Przykładowo - jeżeli tą metodą prokurent zwolni nieodpł‚atnie kontrahenta z zobowią…zania, mocodawca bę™dzie mógł powołać się na nieważność czynności. Nie wyczerpuje to odpowiedzialności prokurenta. Przedsię™biorca może pociągnąć go bowiem do odpowiedzialności deliktowej. Zgodnie z art. 415 k.c. - kto z winy swojej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia (zapłaty odszkodowania).
    Sankcją dla prokurenta za działania poza umownym zakresem umocowania lub na szkodę spół‚ki, może być‡ też jego natychmiastowe odwołanie. Samo ustanowienie prokury np. w spółkach kapitałowych wymaga zgody wszystkich członków zarządu. Inaczej jest w przypadku jej odwołania. Wystarczy ku temu dział‚anie jednej z tych osób (jeś›li umowa/statut nie stanowi inaczej). Prokura może być‡ odwołana w każdym czasie i jest to zasada o charakterze bezwzględnym. Wynika z tego, że przedsiębiorca nie może zrzec się skutecznie jej odwołania, co jest możliwe przy pełnomocnictwie zwykłym.
Konstrukcja i ulokowanie prokury w kodeksie cywilnym ma i tę zaletę, że w wypadkach nieuregulowanych w przepisach o prokurze stosuje się do niej przepisy ogólne o pełnomocnictwie, w tym także art. 98 k.c. (tak: S. Rudnicki [w:] Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Czꙶć ogólna, Warszawa 2009 Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis (wydanie IX) ss. 556). Oznacza to, iż dla czynności, które przekraczają zakres prokury, prokurent musi mieć‡ osobne peł‚nomocnictwo do dokonania tej czynności. Ma to znaczenie np. dla czynności prokurenta ustanowionego dla danego oddział‚u przedsiębiorcy (tzw. prokura oddział‚owa - art. 109 [5) k.c.). Jeśli przekroczy on zakres umocowania, należy wtedy przez analogię stosować art. 103 i  104 k.c. Przepisy te dla ważności takich czynności peł‚nomocnika wymagają ich potwierdzenia przez mocodawcę; w braku potwierdzenia - prokurent musi zwrócić‡ to, co otrzymał od drugiej strony, oraz naprawić szkodę, którą druga strona poniosła, nie wiedząc, że prokurent przekroczył zakres umocowania. Pamiętać należy też, iż pewnego rodzaju kontrolę nad dział‚alnością prokurenta zapewnia fakt, iż nie może on ustanowić obok siebie innych prokurentów, czyli tzw. substytutów. Zakaz przenoszenia prokury nie wyłącza natomiast ustanawiania przez prokurenta peł‚nomocników. Prokurent może udzielić pełnomocnictwa, ale wyłącznie do poszczególnych czynności lub pewnego rodzaju czynności.
    Podsumowując - choć prokura sama w sobie upoważnia do szerokiego zakresu czynności w imieniu i na rzecz przedsiębiorcy, osoba, która podejmuje się funkcji prokurenta musi liczyć‡ się™: 1) z odpowiedzialnością umowną w ramach stosunku łączącego ją… z przedsiębiorcą,  2) deliktową,  3) jak i tym, że w określonych wypadkach jej czynności mogą zostać uznane za nieważne.

Z orzecznictwa SN:
 "Jedynym dokumentem, który potwierdza status prokurenta, jest wyciąg z Krajowego Rejestru Sądowego. Jak nakazuje art. 109[8] kodeksu cywilnego, udzielenie i wygaśnięcie prokury przedsiębiorca powinien zgłosić do rejestru. Dlatego dokumentem, który pozwala prokurentowi wykazać swój status, jest wypis z tego rejestru" (Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 20 października 2005 r. II CK 120/2005, Monitor Prawniczy 2005/22 str. 1095)